Her türlü ölçüm aleti, ölçülen niceliğin miktarını doğrudan veya dolaylı olarak ölçmek için kullanılan cihazlardır. Ölçüm aletleri tanımına göre, her türlü sayaç bu kategoriye girer.
Ölçüm aletleri, çalışma sırasında çeşitli faktörlerden dolayı metrolojik performanslarında değişiklikler yaşayabilirler. Bu nedenle, düzenli olarak doğrulanmaları veya kalibrasyonlarının yapılması gerekmektedir.
Doğrulama, bir ölçüm aletinin metrolojik performansını (doğruluk, kararlılık, hassasiyet vb.) değerlendirmek ve uygunluğunu belirlemek için yapılan tüm çalışmaları ifade eder.
Doğrulama, niteliğine göre aşağıdaki türlere ayrılabilir:
- Fabrika Doğrulaması: Ölçüm aletleri üretildikten sonra, üretici bunların metrolojik performansını teyit etmelidir. Sadece nitelikli ölçüm aletlerinin fabrikadan çıkmasına izin verilir.
- Numune Doğrulaması: Seri üretilen partilerden belirli bir oranda ölçüm aletinin metrolojik performansının teyit edilmesi işlemidir. Uygunluk oranı belirtilen oranı karşılamazsa, çift numune doğrulaması yapılacaktır. Uygunluk oranı hala gereksinimi karşılamıyorsa, ölçüm aletlerinin tüm partisi uygunsuz kabul edilecektir. Numune doğrulaması genellikle sadece büyük partiler ve cam ölçüm kapları ve basit cam sıvı termometreler gibi nispeten basit ölçüm aletleri için geçerlidir.
- İlk Doğrulama: Yeni satın alınan bir ölçüm aletinin kullanıma alındıktan sonra yapılan ilk doğrulamasıdır. Aynı zamanda periyodik doğrulamada ilk doğrulama olarak da hizmet eder.
- Periyodik Doğrulama: Ölçüm aletinin yapısı, performansı, kullanım sıklığı vb. faktörlere göre belirlenen iki doğrulama çalışması arasındaki aralığa doğrulama döngüsü denir. Doğrulama döngüsüne uygun olarak yapılan doğrulama, periyodik doğrulamadır. Periyodik doğrulama, metrolojik yönetimde önemli bir bağlantıdır. Sadece makul bir doğrulama döngüsü oluşturarak ve buna göre sıkı bir şekilde doğrulama yaparak ölçüm aletlerinin performansı belirtilen gereksinimleri karşılayabilir.
- Ad-hoc Doğrulama: Hükümet metrolojik idari birimleri veya işletme yetkili birimleri tarafından, işletme metrolojik çalışmalarının denetimi ve teftişi sırasında rastgele seçilen ölçüm aletlerinin metrolojik performansını teyit etmek için yapılan doğrulamayı ifade eder.
- Tahkim Doğrulaması: Metrolojik anlaşmazlıklar ortaya çıktığında tahkim amaçlı yapılan doğrulamayı ifade eder.
Doğrulama, yönetim şekline göre aşağıdaki türlere ayrılabilir:
- Zorunlu Doğrulama: Metroloji Kanunu'nda belirtildiği gibi, departmanlar, işletmeler ve kurumlar tarafından kullanılan en üst düzey ölçüm standardı aletleri için ve ticaretin tasfiyesi, güvenlik koruması, tıbbi ve sağlık hizmetleri, çevre izleme vb. için zorunlu doğrulama kataloğuna dahil edilen çalışma ölçüm aletleri için, sabit nokta ve periyodik doğrulama uygulanacaktır, buna zorunlu doğrulama denir.
- Zorunlu Olmayan Doğrulama: Kullanılan ölçüm aletlerinin, kullanıcı birimi tarafından yasalara uygun olarak bağımsız olarak yapılan düzenli doğrulamayı ifade eder.
Doğrulama tanımında belirtilen doğruluk (veya hassasiyet), ölçüm sonuçlarındaki sistematik hata ve rastgele hatanın birleşimidir ve ölçüm sonuçları ile gerçek değer arasındaki tutarlılık derecesini gösterir. Kararlılık, bir ölçüm aletinin belirli bir performansının, belirtilen çalışma koşulları altında zaman içinde değişmeden kalma yeteneğini ifade eder. Hassasiyet, bir ölçüm aletinin ölçülen nicelikteki değişikliklere tepki verme yeteneğini ifade eder.
Metrolojik yönetim gereksinimleri hükümlerine uygun olarak, metrolojik doğrulama metrolojik doğrulama yönetmeliklerini uygulamalıdır.
Doğrulama yönetmelikleri, ölçüm aletlerinin metrolojik performansını doğrulamak için temel olarak formüle edilen yasal olarak bağlayıcı teknik belgelerdir. Bu yönetmelikler, uygulama kapsamını, ölçüm aletlerinin metrolojik performansını, doğrulama öğelerini, doğrulama koşullarını, doğrulama yöntemlerini, doğrulama döngülerini ve doğrulama sonuçlarının işlenmesini belirtir.
Ulusal metrolojik doğrulama yönetmelikleri, Devlet Konseyi'nin metrolojik idari birimi tarafından formüle edilir. Ulusal metrolojik doğrulama yönetmeliklerinin yokluğunda, ilgili Devlet Konseyi yetkili birimleri ve illerin, özerk bölgelerin ve doğrudan Merkezi Hükümete bağlı belediyelerin halk hükümetlerinin metrolojik idari birimleri tarafından sırasıyla departman metrolojik doğrulama yönetmelikleri ve yerel metrolojik doğrulama yönetmelikleri formüle edilecektir.
Çeşitli ölçüm aletleri için doğrulama gereksinimleri tamamen tutarlı olmasa da, metrolojik doğrulama çalışması yürütmek en azından aşağıdaki temel koşulları karşılamalıdır:
- Metrolojik doğrulama çalışmasının yürütülmesine izin veren ve ölçüm aletlerinin metrolojik performansını en üst düzeye çıkarmak için doğrulama yönetmeliklerinin gereksinimlerini karşılayan bir çevre koşulu (sıcaklık, nem, titreşim, manyetik alan vb. ölçüm aletleri üzerindeki etkisi) mevcut olmalıdır.
- Doğruluk gereksinimlerini karşılayan ölçüm standardı aletleri mevcut olmalıdır. Genel yönetmeliklere göre, standart aletin hata sınırı, doğrulanmış ölçüm aletinin en az 1/3 ila 1/10'u olmalı ve bu standart aletler metrolojik yönetim gereksinimlerine uygun olarak izlenebilir olmalıdır.
- Nitelikli doğrulama personeli mevcut olmalıdır. Metrolojik doğrulama çalışmasıyla görevli personel bir "Doğrulama Sertifikası"na sahip olmalıdır. Sadece sertifikalı personel metrolojik doğrulama sertifikaları ve doğrulama sonuç verilerini yayınlamaya yetkilidir. "Doğrulama Sertifikası", hükümet metrolojik idari birimi veya işletmenin yetkili birimi tarafından verilir ve genellikle 3 ila 5 yıllık bir geçerlilik süresine sahiptir.
Bu üçü, metrolojik doğrulama yürütmek için en temel gereksinimlerdir. Bir ölçüm aletini doğruladıktan sonra, ayrıntılı kayıtlar doldurulmalı, bir doğrulama mührü yapıştırılmalı ve doğrulayan, inceleyen ve denetleyen personelin adları imzalanmalıdır. Nitelikli ölçüm aletleri için bir "Doğrulama Sertifikası" düzenlenmeli ve uygunsuz olanlar için bir "Doğrulama Sonuç Bildirimi" doldurulmalıdır.
Klasik cihaz yönetiminde, "kalibrasyon" terimi kullanılıyordu. Şimdi, metrolojik yönetimde, "kalibrasyon" olarak adlandırılır.
Kalibrasyon, bir ölçüm aletinin gösterge hatasını (ve gerekirse diğer metrolojik performansı) belirlemek için yapılan tüm çalışmaları ifade eder.
Kalibrasyon ve Doğrulama Arasındaki Benzerlikler ve Farklılıklar:
Kalibrasyon ve doğrulama iki farklı kavramdır ancak birbiriyle yakından ilişkilidir.
Kalibrasyon genellikle, bir ölçüm aletini, kalibre edilen ölçüm aletinin gösterge hatasını belirlemek için daha yüksek doğruluğa sahip (standart bir alet olarak adlandırılan) bir aletle karşılaştırmayı içerir. Bazen, bazı metrolojik performansı da içerir, ancak genellikle kalibrasyon sırasında sadece ölçüm aletinin gösterge hatasının belirlenmesi gerekir. Kalibrasyon, doğrulama çalışmasındaki gösterge hatası doğrulaması'nın bir parçasıysa, o zaman kalibrasyonun doğrulama çalışmasının bir parçası olduğu söylenebilir. Ancak, kalibrasyon doğrulama olarak kabul edilemez. Ayrıca, kalibrasyon koşulları için gereksinimler, doğrulama için olanlar kadar katı değildir. Kalibrasyon çalışması yerinde yapılabilirken, doğrulama bir doğrulama laboratuvarında yapılmalıdır.
Bazı insanlar kalibrasyonu, bir ölçüm aletini belirtilen bir hata aralığına ayarlama süreci olarak anlar, bu tam olarak doğru değildir. Kalibrasyon sırasında ayarlamalar yapılabilse de, ayarlama kalibrasyona eşdeğer değildir.
Kalibrasyon için Temel Gereksinimler:
- Çevre Koşulları: Kalibrasyon bir doğrulama (kalibrasyon) laboratuvarında yapılırsa, çevre koşulları laboratuvarın belirtilen sıcaklık, nem ve diğer gereksinimlerini karşılamalıdır. Kalibrasyon yerinde yapılırsa, çevre koşulları aletin yerinde kullanımına uygun olanlara göre olmalıdır.
- Aletler: Kalibrasyon için kullanılan standart alet, kalibre edilen aletin 1/3 ila 1/10'u kadar bir hata sınırına sahip olmalıdır.
- Personel: Kalibrasyon doğrulmadan farklı olsa da, kalibrasyon yapan personel de etkili değerlendirmelerden geçmeli ve ilgili yeterlilik sertifikalarını almalıdır. Sadece sertifikalı personelin kalibrasyon sertifikaları ve kalibrasyon raporları yayınlamasına izin verilir ve sadece bu tür sertifikalar ve raporlar geçerli kabul edilir.
